انقلاب اسلامی و جنبش های اسلامی معاصر

سال 1979م. (1357ش) را می توان نقطه ی عطفی بزرگ برای جنبش های اسلامی معاصر به شمار آورد. چرا که با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) در ایران جنبش های اسلامی جان تازه ای یافته وبیداری اسلامی وارد مرحله ی جدیدی شد. انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) یک رخداد سیاسی بود که در درون جامعه ایران صورت گرفت. اما ویژگی عام و جهانی آن که برخاسته از عنصر مذهب وخصلت دینی آن بود، موجب شدکه این تحول تاریخی در مرزهای جغرافیایی ایران اسلامی محدود نمانده و تا اقصی نقاط جهان اسلام و بلکه جوامع بشری تاثیرات عمیق و جدی از خود به جای گذارد.

تا قبل از پیروزی انقلاب تنها جریاناتی مانند اخوان المسلمین و گروههای انتخابی آن در جان غرب و در مصر به فعالیت مشغول بودند،اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ما شاهد ظهور آرام و گام به گام گروههای اسلام گرایی جدید در کشورهای مختلف اسلامی هستیم. تا اواسط دهه ی 1980 در اکثر کشورهای عرب و غیر عرب گروههای اسلام گرا به مهم ترین جریانات سیاسی تبدیل شده بودند. کشورهایی نظیر تونس، الجزایر، فلسطین، عراق، لبنان،عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس، مراکش، مالزی،اندونزی و پاکستان نیز قبل ازپیروزی انقلاب اسلامی ایران که کمتر صحنه ی فعالیت گروه های اسلامی بودند، شاهد ظهور جریانات سیاسی جدید دارای خط مشی وایدئولوژی اسلام گرایانه شدند. علاوه بر این، فعالیت گروههای اسلامی در کشورهایی نظیر مصر، سوریه و سودان تحت تاثیر پدیده ی انقلاب اسلامی ایران شدت بیشتری به خود گرفت،(9)

به این ترتیب پیروزی انقلاب اسلامی در ایران منجر به پیدایش برخی جنبش های اسلامی و تقویت جنبش های از قبل موجود در کشورهای اسلامی شده است.

حضرت آیت الله العظمی امام  خامنه ای(مدظله العالی) رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرمایند:

آثار و برکات انقلاب اسلامی برحرکتهای رهایی بخش و نهضتهای جهانی اسلام را می توان از موج اسلام خواهی و گسترش مبارزات انقلابی علیه نظام ظالمانه حاکم بر جهان از خاورمیانه تا شمال آفریقا و از آسیای مرکزی تا قلب اروپا، مشاهده نمود… احیای هویت اسلامی در میان مسلمانان، بیداری ملت ها و ایجاد نشاط و امید در نیروهای مبارز و. انقلابی جهان، از ثمرات مسلم و انکار ناپذیر انقلاب اسلامی ایران است.(10)

در یک تقسیم بندی راهبردی،می توان در تاثیر انقلاب اسلامی بر جنبش های اسلامی را به دو صورت بیان کرد:

یکی به شیوه ی مستقیم و ایجادی، و دیگر تاثیر غیر مستقیم و ایجابی. در نوع اول انقلاب اسلامی باعث ایجاد یک دسته حرکتها و جنبشهای سازمان یافته و غیر سازمان یافته در دیگر کشورهای اسلامی شد. امادر نوع دوم، وقوع انقلاب اسلامی توانست بر جنبشهایی که پیش از انقلاب دارای سابقه و فعالیت بودند، اثر گذارد و آنها را گسترش دهد. به عبارت دیگر انقلاب اسلامی آنها را متاثر ساخت ونه وابسته. حال آنکه در نوع اول، جنبشهای مذکور، وابسته به انقلاب بودند و هستی و تداوم خود را، مدیون انقلاب و حمایتهای انقلاب می دانستند:

« منظور از تاثیر مستقیم این است که این دسته از گروههای اسلامی در اثر ارتباط مستقیم با ایران و گاه نیز به تشویق و تایید جمهوری اسلامی، به وجود آمدند. اما تاثیر غیر مستقیم لزوما به معنای وجود ارتباط مستقیم میان جنبشهای اسلامی با جمهوری اسلامی ایران نیست، بلکه وقوع انقلاب اسلامی و اهمیت آن باعث شده است تا جنبشهای اسلامی جدیدی به طور مستقل به وجود آیند و در پی رسیدن به جامعه ی سیاسی اسلام باشند.» (11)

حرکتهای اسلامی در کشورهای:عراق،عربستان،بحرین،کویت،لبنان وتا حدی فلسطین و تونس، تحت تاثیر مستقیم انقلاب اسلامی بودند. پیدایش«حزب الله» و«سازمان امل اسلامی» سازماندهی جدید«حزب الدعوه» در عراق، شکل گیری پیکار اسلامی در این کشور تحرکات و فعالیتهای جدید اخوان المسلمین در کشورهای مختلف گسترش فعالیهای حزب «النهضه» تونس و گروه «دارالتوحید» کویت ونیز پیدایش جنبشهای اسلامی همانند «الجبهه الاسلامیه لتحریر البحرین» در بحرین همگی ناشی از تاثیر مستقیم انقلاب اسلامی است.

در مقابل جنبش های اسلامی در سوریه، مصر و الجزایر به طورغیرمستقیم متاثر از انقلاب اسلامی ایران بوده اند. جنبش اخوان المسلمین سوریه تحت تاثیر انقلاب اسلامی، حرکتها و فعالیتهایی افراطی انجام داد و در نهایت منجر به سرکوبی وانحلال آن در این کشور شد .(12)

انقلاب اسلامی از ابعاد مختلف بر جنبش ها و حرکتهای اسلامی تاثیر گذار بوده است، که به نظر می رسد بیشترین تاثیر در زمینه های فکری و فرهنگی بوده است. انقلاب اسلامی ایران ارزشهای فرهنگی نویی را در مبارزه ی سیاسی جنبش های اسلامی مطرح کرد. یکی از این ارزشها گرایش به جهاد است. جنبش های اسلامی پس از انقلاب اسلامی ایران، جهاد، شهادت و ایثار جان را به عنوان اصول اساسی پذیرفته اند. به بیانی دیگر اصولی چون جهاد، شهادت و فداکاری که سمبل حرکتهای انقلابی شیعیان و شعار انقلاب اسلامی بود، به عنوان اصول اساسی مبارزه پذیرفته شد . 

مردمی بودن که یکی از ویژگی های انقلاب اسلامی ایران است، در جنبش های سیاسی اسلامی راه یافته است. به عبارت دیگر این جنبش ها در یافته اند که اسلام، توانایی بسیج توده های مردم را دارد. بر این اساس آنها از اتکا به قشر روشنفکر به سوی اتکا به مردم گرایش یافته اند و در نتیجه پایگاه مردمی خود را گسترش داده اند. مثلا هسته ی اصلی مبارزه در فلسطین را روحانیون، دانشجویان، جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند .

شکل دیگر تاثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر جنبش های سیاسی معاصر، به تقلید از شعارهای انقلاب اسلامی از سوی جنبش گران مسلمان بر می گردد. مثلا شعار مردم مسلمان معترض ترکیه قبل از کودتای 1359 آن کشور، استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی بود. شهروندان کابل بر فراز بام منازل خود فریاد الله اکبر سر می دادند،در پلاکاردهای مسلمانان مصرشعار لاشرقیه و لاغربیه دیده شده است. مردم کشمیر درراهپیمایی دویست هزار نفری 1369 شعار(الله اکبر) و (خمینی رهبر) را مطرح کردند. (13)

از دیگر تاثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی بر جنبش های اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- ساماندهی حرکت های اسلامی از مساجد و اماکن مقدسه.

- گسترش گرایش به حجاب در اقصی نقاط جهان اسلام به تاسی از انقلاب اسلامی.

- برگزاری تظاهرات به سبک ایران در کشورهای اسلامی مختلف .

- شعار نویسی به شیوه ی مبارزان انقلابی ایران.

امام خمینی (ره) و جنبش های اسلامی معاصر

نقش و تاثیر امام خمینی(ره) بر نهضت ها و جنبش های اسلامی امر انکار ناپذیری است که اشاره به آن در این نوشتار ضروری می نماید. اثرات ژرف و همه جانبه امام خمینی (ره) بر جنبشهای اسلامی در دو بعد نظری و عملی قابل طرح و بررسی است. به لحاظ نظری اندیشه های سیاسی- دینی حضرت امام (ره) تاثیرات عمیق و همه جانبه ای را بر نهضت های اسلامی از خود بر جای گذاشت. رویکرد مثبت نسبت به مدیریت معقول تعالیم دینی در حوزه های مختلف حیات جمعی انسان، امید به آینده ی روشن وموفق و مهم تر از همه اعتماد به هویت دینی و اسلامی جوامع مسلمان، از بارزترین تاثیرات حضرت امام در بخش نظری محسوب می شود. پیوند عمیق وهمه جانبه ای که امام(ره) بین انقلاب اسلامی  ایران و نهضت های دینی در سراسر عالم برقرار می نمایند از یک سو نهضت دینی مردم ایران را به عنوان نقطه ی اتکا و منبع حمایتی برای این نهضت ها قرار داد و از سوی دیگر بنیان قدرتمند ایدئولوژی انقلاب، نهضت های اسلامی را نیز از مبانی فکری و ایدئولوژی پویا و با لنده ای برخوردار نمود.(14)

بنیانگذار جمهوری اسلامی به دور از سازش های سیاسی و تعارفات رایج دیپلماسی معاصر با اعتقاد راسخ به مسئولیت دینی خویش در قبال امت اسلامی همواره بر موضع حمایتی خود از نهضت های اسلامی پای فشرده و تا آخرین مرحله، پشتیبانی همه جانبه و بی دریغ خویش را از این جنبش ها اعلام داشته اند.

«ما از تمام نهضت های آزادی بخش در سراسر جهان که در اه خدا، حق و حقیقت و آزادی مبارزه می کنند، پشتیبانی می کنیم، ما بار دیگر پشتیبانی بی دریغ خود را از براداران مسلمان و مظلوم افغانی اعلام می داریم و اشغال اشغالگران را شدیدا محکوم می نماییم.» (15)

امام در جای دیگر می فرمایند:« من بار دیگر پشتیبانی خودم را از تمام نهضتها و جبهه ها و گروههایی که برای رهایی از چنگال ابر قدرت ها ی چپ و راست می جنگند، اعلام می نمایم. من پشتیبانی خود را از فلسطین رشید و لبنان عزیز اعلام می دارم.»(16)

حمایت و پشتیبانی از جنبش های رهایی بخش و اسلامی که بر باورهای سیاسی، دینی حضرت امام (ره) استوار بوده، موضع حمایتی و ظلم زدایی او را نه تنها در محدوده نهضت های اسلامی محدود ننموده که فراتر از آن، تمامی جنبش های رهایی بخش و ضد استعماری را مورد توجه قرار داده است:

«ما از تمام کشورهای زیر سلطه برای به دست آوردن آزادی و استقلال، کاملا پشتیبانی می نماییم و به آنان صریحا می گوییم که حق گرفتنی است.» (17)

حضرت امام(ره) با ارائه ی تفسیر جامع و همه جانبه از تعالیم دینی، تلاش نمود تا بنیان فکری و ایدئولوژیکی جنبشهای اسلامی را غنا و قدرت بخشد. در این راستا ایشان میراث گرانبها و مهم اندیشه تحول در اذهان مسلمین را سامان داده و با نگرش فقاهتی و واقع گرایانه ی خویش بین میراث اسلامی گذشته و باورهای دینی با تغییرات و نوآوریهای عصر جدید، نوعی پیوند و ارتباط منطقی را برقرار نمود. حضرات اما با تأکید بر اسلام به عنوان دین مترقی زنده و خردمندانه، هویت دینی مسلمین را احیا و احساس افتخار و اعتقاد به اینکه اسلام می تواند جوابگوی نیازهای انسان معاصر باشد، به وجود آورد. (18)

از طرفی حضرت امام(ره) با یک نگرش دو سویه در برابر غرب و مظاهر جدید تمدن و فرهنگ غربی تلاش نمود تا جمود فکری و فرهنگی را از اندیشه ی دینی زدوده و نوعی تفکیک میان جنبه های مثبت و منفی تمدن جدید به وجود آورد. ایشان در این راستا نگرانی های داخلی جامعه را با ضرورت پاسخگویی به تهدید فرهنگ غربی و ملزومات نوگرایی در هم آمیخته و تلاش نمود تا بین نوگرایی دینی و سنت گرایی مذهبی، ارتباط و هم سازی ایجاد نماید. نوگرایی دینی حضرت امام (ره) یک برخورد دو گانه و جذب و دفع همزمان با غرب را ارایه می دهد.(19)

 بنابراین تاثیری که حضرت امام (ره) در بعد نظری و جنبش های اسلامی از خود به جای گذاشت،علاوه براین که پاسخ منطقی و مناسبی برای چالش نهضتهای اسلامی با غرب ارایه نمود قویترین احساس هویت دینی و باور راسخ بر کار آمد بودن تعالیم دینی و ایدئولوژی اسلامی را نیز از خود به یادگار گذاشت. بنابراین تاثیر قابل توجه انقلاب اسلامی  به رهبری امام خمینی آن است که اسلام و مسلمانان به عنوان نیروی سیاسی و مذهبی جدی تلقی شدند و در نتیجه مسلمین و تفکر آنها موضعی بسیار قوی تر از سابق در محاسبات و ارزیابیهای سیاسی ابر قدرت ها پیدا کرد.

اثرات عمیق اندیشه های والای رهبر دینی نهضت اسلامی ایران بر نهضت های اسلامی تنها در بعد نظری و فکری محصور نگردیده،بلکه در بعد عملی نیز روند حرکت نهضت های اسلامی را تحت تاثیرداشته است. این امر در اندیشه سیاسی حضرت امام (ره) نیز از جایگاه بلندی برخوردار بوده است اگر حضرت امام (ره) صدور انقلاب را به مشابه یک اصل اساسی عنوان نموده و آن را در قالب انتقال تجربیات انقلاب اسلامی ایران تعریف می کنند. این امر به مفهوم تاثیر پذیری عینی و عملی اندیشه های سیاسی و انقلابی ایشان برنهضت های اسلامی است. از سوی دیگر اغلب جنبش های اسلامی و کشورهای مسلمان در روند مبارزات ضد استعماری شان از تجربیات و دستاوردهای عینی انقلاب اسلامی  ایران بهره برده اند که خود جنبه هایی از تاثیر پذیری عملی این جنبش ها از امام خمینی(ره) را به نمایش می گذارد.(20)

اتکا و اعتماد جنبشهای اسلامی بر توده های مردم به عنوان مهمترین استراتژی موفق و پیروزمند وتکیه بر نیروی معنوی ایمان مردم به دور از سازش های سیاسی از مهم ترین آثار و دستاوردهای نهضت دینی حضرت امام (ره) بود که مسیر مبارزاتی جنبش های اسلامی را روندی جدید بخشیده و به آینده موفق امیدوار ساخت.

پیشگامان جنبشهای اسلامی در گذشته عمدتا از رابطه ی جدی و همه جانبه با توده های مردم محروم بوده و همین نکته یکی از عوامل ناکامی این جنبشها را تشکیل می دهد. تاثیر امام خمینی (ره) بر نهضت های اسلامی در ارایه یک استراتژی عینی و موفق مبارزاتی بود که بر اساس آن علما و روشنفکران به عنوان پیشگامان جنبش اسلامی با توده های مردم ترکیب می گردند. این در حالی است که اغلب پیشگامان نهضت اسلامی توده های مردم را به عنوان جاهل و مسلمان ظاهری می خواندند و به همین دلیل از حمایت توده ها نیز محروم می گردیدند. ترکیب علما و توده های مردم مسلمان در ایران قدرت ممتاز و شکست ناپذیر اسلام را پدید آورد که رژیم حاکم را سرنگون ساخت.

منابع:

1-        سیداحمد موثقی، جنبشهای اسلامی معاصر، انتشارات سمت، تهران، 1386، ص 94.

2-        ر. ک: حمید احمدی، آینده جنبشهای اسلامی در خاورمیانه، فصلنامه خاورمیانه شماره 14و15 ،سال 1377، ص 59

3-        احمدی، همان،‌ص 59

4-        احمدی، همان، ص 60

5-        هرایرد کمجیان، اسلام در انقلاب جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمة حمید احمدی، انتشارات کیهان، تهران 1372، صص 15 – 13

6-        احمدی، پیشین، ص 62.

7-      جان. ال، اسپوزیتو، « جنگ خلیج فارس، جنبشهای اسلامی و نظم نوین جهانیی ، ترجمه م ضیایی، دانش سیاسی، پیش‌شماره سوم، بهمن و اسفند 1372، مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق (ع)، دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی، ص 103.

8-        مسعود اسداللهی، جنبش حزب‌ا... لبنان؛ گذشته و حال، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، ص 13.

9-        حمزه امرایی، انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1383، ص 176.

10-     روزنامه جمهوری اسلامی، 19/11/1371.

11-     مرتضی بحرانی، جنبشهای اسلامی و انقلاب اسلامی، اندیشه صادق، شماره شماره 1، ص 90

12-     بحرانی، همان، ص 90.

13-     مرتضی شیرودی، انقلاب اسلامی و تجدید حیات جنبشهای معاصر، هفته‌نامه پگاه حوزه، شماره 71، ص 7.

14-     عبدالقیوم سجادی، امام خمینی و جنبشهای اسلامی،مجله علوم سیاسی تابستان 1378،شماره 5 ،ص 374.

 15-        در جستجوی راه از کلام امام ،دفتر 15 ،ص 249-250

 16-        همان ،ص 251

 17-        همان ، ص 250

18-     مجله سیاست خارجی ، سال دهم ، بهار 1375،ص 69

 19-        سجادی ، همان ،374

 20-        سجادی ، همان ،374